Χρόνος, εργασία και βιομηχανικός καπιταλισμός

"Η μηχανή - κλειδί της σύγχρονης βιομηχανικής κι επι­στημονικής εποχής είναι το ρολόι, και όχι η ατμομηχανή... Το σύγχρονο βιομηχανικό καθεστώς θα μπορούσε, ίσως, να κάνει χωρίς κάρβουνο, χωρίς σίδερο και χωρίς ηλεκτρισμό. Δεν θα μπορούσε, όμως, να κάνει χωρίς ρολόι... Το πρώτο μηχανικό ρολόι, που δούλευε με βαρίδια που ανεβοκατέβαιναν, το επινόησε ένας μοναχός, ονόματι Γκέρμπερτ, που έγινε στη συνέχεια ο Πάπας Συλβέστρος ο Β', γύρω στα τέλη του 10ου αιώνα... Οι Βενεδικτίνοι μοναχοί, που ζούσαν με τέλεια οργανωμένο τρόπο, ήταν ίσως οι ιδρυτές του σύγχρονου καπιταλισμού... Γιατί το ρολόι, δεν μετράει απλώς τις ώρες, αλλά συγχρονίζει τις δραστηριότητες των ανθρώ­πων..."

Λ. Μάμφορντ, Τεχνική και Πολιτισμός

Δύσκολα μπορούμε να σκεφτούμε, εμείς που μεγαλώσαμε σ' αυτό το κοινωνικό περιβάλλον, έναν άλλο τρόπο για ν’ αντιμετωπίζουμε το χρόνο. Αυτό που λείπει σήμερα δεν είναι τόσο η συνειδητοποίηση της απανθρωπιάς του σύγχρονου τρόπου ζωής, όσο οι εναλλακτικές προτάσεις. Αυτό το κείμενο, που δεν είναι μια στεγνή και οικονομικίστικη ανάλυση, θέλει να δώσει μια εικόνα της ζωής όπως ήταν πριν από την εμφάνιση του ρολογιού και της πειθαρχίας που αυτό έφερε μαζί του, καθώς και τις συγκρούσεις που έγιναν μέχρι να επιβληθεί αυτή η κατάσταση. Ας σημειώσουμε ότι σήμερα ζούμε στη χώρα μας ένα στάδιο όπου τα κηρύγματα περί παραγωγικής χρησιμο­ποίησης του χρόνου έχουν πάρει ανησυχητικά μεγάλη έκταση.

[...] Ξέρουμε όλοι ότι ανάμεσα στα 1300 και στα 1650, έγιναν στην κουλτούρα της Δυτικής Ευρώπης σημαντικές αλλαγές ως προς τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι το χρόνο. Στους θρύλους του Καντέρμπερυ. ο κόκκορας λειτουργεί ακόμη σαν φυσικό ξυπνητήρι: ο Πετεινός, "σήκωσε τα μάτια προς το λαμπρό ήλιο που ήταν τότε στον αστερισμό του Ταύρου λίγο ψηλότερα απ' τους εικοσιένα βαθμούς και ήξερε από ένστικτο, όχι από γνώση ότι ήταν η ώρα έξι και λάλησε θριαμβευτικά...". Αλλά, παρότι "ήξερε απ’ τη φύση του κάθε μεσουράνημα του ισημερινού σ ’ αυτό το χωριό", η αντίθεση ανάμεσα στο χρόνο "της φύσης" και στο χρόνο του ρολογιού τονίζεται από την εικόνα: "Πολύ πιο ακριβές ήταν το λάλημά του από 'να εκκρεμές ή από 'να ρολόι μοναστηριού".

Εδώ πρόκειται, βέβαια, για ένα από τα πρώτα πρώτα ρολόγια: ο Σώσερ που, αντίθετα από τον Πετεινό, ήταν Λονδρέζος, γνώριζε το χρόνο της Αυλής, της αστικής οργάνωσης και το "χρόνο των εμπόρων" που ο Ζακ Λε Γκοφ αντιπαράθεσε στο χρόνο της Μεσαιωνικής Εκκλη­σίας σ' ένα από τα πιο σημαντικά άρθρα που εμφανί­στηκαν στα Χρονικά. Πρόθεσή μου δεν είναι να εξετάσω σε ποιo βαθμό αυτή την αλλαγή την προκάλεσε η γενίκευση της χρήσης των ρολογιών από τον 14ο αιώνα και πέρα, ούτε σε ποιo βαθμό αυτή η γενίκευση δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα σύμπτωμα της καινούριας πουριτανικής πειθαρχίας και της καινούριας αστικής ακρίβειας. Όποια γνώμη κι αν έχουμε, αυτή η αλλαγή έχει γίνει και είναι αναμφισβή­τητη. Το ρολόι εμφανίζεται στην ελισαβετιανή κοινωνία και μετατρέπει τον τελευταίο μονόλογο του Φάουστ σ' ένα διάλογο με το χρόνο: "Τα άστρα μετατοπίζονται ακόμα, ο χρόνος κυλάει, το ρολόι θα χτυπήσει".

Ο αστρικός χρόνος, που είναι τόσο παλιός όσο και η λογοτεχνία, έρχεται μ' αυτό τον τρόπο από τους ουρανούς στο σπίτι. Ο πεπερασμένος χαρακτήρας της ζωής και του έρωτα φαίνεται πιo δραματικά όταν "η κίνηση του κοχλία του δείχτη" διατρέχει την πλάκα του ρολογιού. Αν το ρολόι κρέμεται στο λαιμό μιας γυναίκας, βρίσκεται πολύ κοντά στους ακανόνιστους χτύπους της καρδιάς της. Οι συμβατικές εικόνες των ελισαβετιανών που παρουσιάζουν το χρόνο σαν κάποιον που φθείρει και παραμορφώνει, σαν έναν αιμοβόρο τύραννο και σαν καταστροφέα, είναι βέβαια παλιές, αλλά φορτίζονται με μια καινούρια επιτακτικότητα και μια καινούρια επιμονή. Όσο προχωρούμε στον 17ο αιώνα, η εικόνα της κί­νησης του ρολογιού επεκτείνεται, μέχρι που, με τον Νεύτωνα, καταλαμβάνει ολόκληρο το Σύμπαν. 'Eτσι που, στα μέσα του 18ου αιώνα, αν πιστέψουμε τον Στέρνε, το εκκρεμές είχε τρυπώσει και στα πιo μικρά μέρη. Ο πατέρας του Τρίσταμ Σάντυ - "ο πιo μεθοδικός άνθρω­πος, στα όλα του, που υπήρξε ποτέ - έκανε συνήθειό του με τα χρόνια να κουρντίζει το μεγάλο ρολόι που βρισκόταν πάνω στο κεφαλόσκαλο την πρώτη Κυριακή του κάθε μήνα". "Έφτασε σιγά σιγά, με τον ίδιο τρόπο, να εκτελεί την ίδια μέρα ορισμένα οικογενειακά μικροκαθήκοντα", πράγμα που επέτρεψε στον Τρίσταμ να καθορίσει με εξαιρετική ακρίβεια τη συγκεκριμένη στιγμή που τον συνέλαβε η μάνα του. Κι αυτό προκάλεσε τη Διαμαρτυρία του Ρολογά κατά του Συγγραφέα: "Οι παραγγελίες που είχα πάρει για πολλά ρολόγια απ’ ολόκληρη τη χώρα ακυρώθηκαν, γιατί καμιά καθωσπρέ­πει κυρία δεν τολμάει πια να κάνει την παραμικρή νύξη για κούρντισμα του εκκρεμούς, χωρίς να εκτεθεί αμέσως στα πονηρά υπονοούμενα και στους χυδαίους υπαινιγ­μούς της οικογένειάς της... Οι πόρνες έφτασαν να χρησιμοποιούν για να ψαρέψουν πελάτες τη φράση: "Κύριε, θέλετε να κουρντίσω το ρολόι σας;" Ο «Ρολογάς» παραπονιέται ακόμη που οι ηθικές κυράδες σήκωσαν τα ρολόγια στο πατάρι, γιατί τα θεωρούσε­ σαν "προκλήσεις για σαρκικές απολαύσεις".

Πάντως, η έρευνά μας δεν θα είναι τόσο χοντρο­κομμένα συναισθηματική· γιατί το θέμα μας είναι: σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο αυτή η αλλαγή στον τρόπο αντίληψης του χρόνου επηρέασε την πειθαρχία μέσα στην εργασία, και μέχρι ποιου σημείου επηρέασε το πώς αντιλαμβάνονται το χρόνο οι εργαζόμενοι; Αν το πέρα­σμα σε μια αναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία έφερε μαζί του μια βαθιά αναδιάρθρωση των συνηθειών της εργασίας - καινούριες πειθαρχίες, καινούρια κίνητρα και μια καινούρια ανθρώπινη φύση που πάνω της μπό­ρεσαν να στηριχτούν αυτά τα καινούρια κίνητρα - σε ποιο βαθμό όλα αυτά συνδέονται με το πώς αντιλαμβάνε­ται το άτομο το χρόνο;

Διαβάστε περισσότερα:

Ε. Τόμσον: Χρόνος, Εργασία και Βιομηχανικός Καπιταλισμός